martes, 22 de enero de 2013

«A saga de músicos Courtier»

Introducción do Proxecto de Recuperación Musical: Descubrindo as nosas músicas

«A saga de músicos Courtier»

Situaremos a comezos do século XIX o inicio do noso relatorio. Hai case 200 anos, en 1818, Juan Courtier (1780-1860) obtén a plaza de primeiro violín na capela de música da catedral compostelá, un dos principais e máis señeiros centros relixiosos para o catolicismo, e que non por iso pasou desapercibida ante as severas desamortizacións, que provocaron que esta capela tamén se resentise profundamente.
 .
Os músicos vinculados ós estamentos relixiosos acostumaban posuír unha estricta formación musical que se vía favorecida polo feito de pertencer ós mesmos, outorgándolles, ademais, gran reputación e prestixio ainda que, como acontece nesta gravosa primeira metade de século, chegarán incluso a suprimirlles o salario. Tras unha intensa loita entre estos e a basílica coa que mantiñan o deber de exclusividade, finalmente permítiráselle a asistencia e intervención noutros ámbitos musicais da cidade, principalmente no teatro e na instrucción doméstica.
 .
Deste xeito, Juan Courtier, establécese en Compostela, onde contraerá nupcias con Rosa Vázquez. Froito do matrimonio nacen sete fillos, dos que destacaremos principalmente a José (1830-1912) e Hilario  Courtier (1832-1883), aínda que defendemos que, pese a que os demáis non desenrolaron unha vida pública tan intensa, todos eles chegaron a adquirir sólidos coñecementos musicais.
 .
José e Hilario desenvolverán unha extenuante actividade musical que impregnará as rúas compostelás e coruñesas. Coincide cunha etapa de expansión da música e da cultura dende o ámbito relixioso cara o laico, albergándose en novos ou renovados espazos. Teatros, cafés, veladas, academias, etc., comenzan a proliferar e verse beneficiados de figuras como os Courtier ou outras personaxes como Santiago Tafall, Canuto Berea, Ángel Brage, José Gómez Veiga "Curros", Enrique Lens, Manuel Valverde, etc., que axudarán a que a música se democratice e que chegue a tódolos ámbitos sociais, ademáis de abrir as portas de ámbalas dúas cidades a unha gran variedade de obras, configurando un amplo e versátil repertorio.
 .
Ademais da súa presenza na catedral á fronte do papel de primeiro violín, será crucial a súa labor nos ámbitos teatral - tanto como parte implicada, como parte xestora e administrativa -; na educación, en estamentos como o Círculo Recreativo de Artesáns (A Coruña), a Escola de Música da Real Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago ou a nivel personal, contando entre os seus alumnos personaxes como o famoso violinista navarro Pablo Sarasate; na dirección en diversas agrupacións como bandas, a tuna compostelá ou distintas agrupacións camerísticas; e un longo etcétera que pretendemos dar a coñecer a través deste proxecto.
 .
Finalmente, como exemplo da terceira xeración Courtier, centramos as nosas miradas na figura de Ricardo Courtier (1863-1922). De novo, un músico nacido entre violíns e pianos e con formación musical clásica e académica, pero inmerso e partícipe da época na que viviu. Fórmase en A Coruña ata os 16 anos, momento no que se traslada a Barcelona, onde entrará en contacto coa Renaixença e coas novas músicas e modas que están a chegar dende Europa principalmente e Ultramar. Finalizará os seus estudos musicais en Madrid e dirixirá compañías de zarzuela por toda a península xustamente antes da súa chegada a Pobra de Trives (Ourense), en 1888, contando apenas 25 anos de idade. Na vila ourensá convertirase no principal músico, impulsor dun orfeón, unha banda ou a agrupación pola que acadará o maior dos recoñecementos: será compositor e fundador do grupo de gaitas Os Trintas de Trives. Finalmente trasládase a Ourense en 1907, cando asume a reorganización e dirección da Banda Municipal de Ourense, ademáis doutros cargos e postos que desenvolve na cidade das Burgas, sempre implicado na revitalización e activación da vida musical.
 .
Entre as súas composicións atopamos unha zarzuela galega, melodías galegas para voz e piano, muiñeiras para piano, obras para banda e, como non, para Os Trintas.
 .
Resulta crucial observar o decorrer compositivo da música académica relixiosa e profana ó nacionalismo musical galego de comezos de século, previo paso polo eslabón que representan José e Hilario nese momento inicial de apertura. Realmente todos foron músicos de referencia, ós que se lles profesaba unha alta estima e recoñecida autoridade, xa non só na localidade onde desplegaban o seu maxisterio, senón a nivel galego.
 .
Mediante este proxecto pretendemos mostrar unha imaxe global, amena, atractiva, pero sempre rigorosa e precisa sobre a súa traxectoria, tanto biográfica como compositivamente, podendo así chegar a disfrutar e valorar a súa música a través das audicións en directo. En definitiva, abrir ó público esta saga de músicos galegos, para que axude a propiciar amplitude de miras e certa curiosidade e respecto cara a cultura e a tradición máis próximas e totalmente descoñecidas ata o momento.


Ilustración pertencente ó libro de imaxes: Trives, una mirada al pasado; Concello de Pobra de Trives, 1997.
A muiñeira Rosariño estaba adicada 
«A la Sra. Jacinta Alvarado Ibarroeta [sic.] Aldamar Marquesa de Trives»

martes, 15 de enero de 2013


«Ricardo Courtier e a música galega»


Alberto Cancela Montes
Beatriz Cancela Montes

O próximo 10 de marzal de 2013 cúmplese o 150 aniversario do nacemento de Ricardo Courtier.

«La modestia, esa hermosa cualidad que acompaña de ordinario a todo gallego enxebre, hace que aún sea hoy poco menos que desconocida para la mayoría de los hijos de nuestra "pequeña patria" la existencia de un artista de valor indudable, hermano nuestro, que en la actualidad se halla entre nosotros; me refiero al simpático Courtier, cuyo retrato, acompañando a estas desaliñadas líneas, tengo el gusto de ofrecer a mis queridos lectores».

(J. Plá y Zubiri en «Artistas gallegos. Ricardo Courtier», 
en Galicia Moderna, año I, No. 5, Pontevedra, 1897)


                                      Foto cedida por Juan Carlos Dominguez (Trives)


«Home do seu tempo», Ricardo Courtier (A Coruña, 1863 – Ourense, 1922) destaca por ser un prolífico músico cunha sólida formación e involucrado nas innovacións musicais que se desenrolan na sua época. Será unha das pezas claves na configuración e estudo da música galega nos anos do cambio do ségulo XIX ao XX, e que poderíamos imbrincar nese primeiro nacionalismo musical que se estaba a propagar na periferia.

            A partir da segunda metade do século XIX Europa comeza a ser testemuña do desgaste producido polo romanticismo, deste xeito o nacionalismo musical representa a alternativa á supremacia da música alemana, así como da ópera italiana. Os compositores comezan a buscar un son propio e novas formas de expresión musical. Deste xeito hai un abeiramento cara a música folklórica, o que poderíamos denominar música culta dende a tradición. A obra de Ricardo Courtier representa perfectamente este feito, ainda que para entender o achegamento deste compositor cara a música galega temos que facer un pequeno retroceso na súa vida, antes da chegada a Pobra de Trives, onde comeza a sua labor de estudo, recuperación e composición de obras galegas.

            Con a penas 16 anos, en plena etapa de formación, trasládase a Barcelona coa familia. Durante estos anos a cidade condal configúrase como centro de recepción de músicas europeas e americanas; a estética wagneriana arriba a partires dos anos 80 e provoca nunha serie de intelectuais a loita pola creación dunha ópera nacional. Estos feitos constituirán a base fundamental no plantexamento e sustento da música vinculada á Renaixença. Seguindo esa liña aparece a figura de Josep Anselm Clavé o cal creará o primeiro movemento coral existente en España a través de La Fraternidad, seguindo patróns europeos principalmente de Francia e Bélxica, nos que o compoñente popular e folklórico teñen un gran peso, acadando o punto máis álxido en 1891 coa creación do Orfeó Catalá. Ricardo entrará en contacto con este movemendo participando no orfeón La Euterpense Catalana, onde xa eran relevantes algúns membros barceloneses da familia Courtier.

            Todas estas vivenzas e ideas trasládaas a Galicia á súa volta, acaecida en 1888. Pola súa parte contribuirá a crear un teatro lírico en galego, así nace a zarzuela Flor de Cardo de sabor galego, «basada en cantos populares gallegos. Además es rica de instrumentación, como para demostrar que su compositor sabe lo que trae entre manos» (Gaceta de Galicia, 28-VI-1904). Conta co libretista petinés Antonio Suárez de Puga, encargado de elaborar un texto costumista que posee rasgos característicos da zona de Quiroga. A obra estréase no Teatro Eslava de Madrid o 25 de maio de 1904. Asímesmo e por outra banda, a formación coral catalana deixará unha grande pegada, que podemos observar na creación do Orfeón Courtier de Trives.

            O estudo da música tradicional que fai Ricardo queda patente na participación, xunto con outros folkloristas da talla de José Inzenga, Juán Montes, Reveriano Soutullo ou Santiago Tafall, entre os máis destacados, na compilación do Cancionero Musical de Galicia de Casto Sampedro e Folgar, transcribindo obras pertencentes á tradición oral da zona de Trives. Asemade para a agrupación Os Trintas realiza diferentes obras como as transcripcións de música popular Pot-purri de cantos asturianos, Muiñeira, Polka, Danza ou Canto de Seitura; composicións propias como Os Trintas, Blanca o Negra ou A Desperniquebradera; adaptacións de obras propias como Rosariño, Villoria e arreglos de música de outros compositores como Chueca, H. Hisgler, E. Waldteufeld, José Castro "Chané" ou Juan Montes (incluindo a famosa Alborada Gallega) entre outros.

            A obra de Ricardo Courtier mostra unha grande versatilidade de liñas creando composicións propias inspiradas e sustentadas na música popular. Deste xeito temos obras de salón como Rosariño (1902), muiñeira para piano; Villoria; Hechizo, vals brillante ou Morriña (1903). E non só para piano ou agrupacións reducidas, senon tamén existen composicións para banda como Rosicler, tanda de valses, que foi interpretada pola Banda Municipal de Santiago xa en 1910, o que denota a gran fama que acadou a obra.


Liña Compositiva

            De forma xeralizada, as obras de Courtier posúen unha sinxeleza harmónica cercana á música tradicional, ainda que por outra banda desprega a súa creatividade e destreza compositiva cun traballo máis intenso en obras como Flor de Cardo, Morriña e sobretodo Hechizo. Quedan patentes os seus amplos coñecementos en torno á música académica, pero éstes coexisten co emprego de abundantes elementos característicos da música popular como son as longas pedais, floreos, repeticións en eco ou o uso de melodías tratando de imitar instrumentos como a gaita ou o tamboril. Todo esto fai que a súa obra goce dunha sonoridade característica e propia que convirten a Ricardo Courtier nun músico versátil, inovador e cercano á tradición.



Artículo publicado en O Sil, Especial Nadal, Decembro 2012, p. 46.

«Un músico, unha vila: Ricardo Courtier e Trives»


Alberto Cancela Montes
Beatriz Cancela Montes


            Músico versátil, portador e continuador dunha magnífica saga, pero ante todo, músico do seu tempo, que soubo aproveitar a tradición familiar para seguir e innovar na música que se estaba a desenrolar. Coñecedor das novidades que se estaban a vivir con respecto ó nacionalismo musical, creará unha liña compositiva propia e característica onde o folklore asumirá un grande protagonismo. Asimesmo, home implicado na realidade máis cercana, que establecerá coa vila ourensá un quid pro quo: Trives namorou a Courtier pero el tamén soubo conquistar e facer cómplice á vila a través do seu quefacer musical.

            Ricardo Courtier Burguero nace en A Coruña o 10 de marzo de 1863 e, ó igual que os seus irmáns, recibirá a primeira instrucción musical de mans do seu pai, José Courtier. En 1879 o avezado músico e a súa familia trasládanse a Barcelona. Dende a cidade condal, Ricardo Courtier, desplazarase a distintos lugares: complementará a súa formación en Cádiz e na Escola Nacional de Música e Declamación de Madrid, onde estuda a carreira de piano, ademáis de harmonía e composición. Precisamente esta será a época na que está de xira por toda España como director de importantes compañías de zarzuela.

            Deste xeito acadamos o momento da súa chegada á Pobra de Trives: será no ano 1888, cando o coruñés conta tan só 25 anos de idade. Os primeiros datos vinculan ó xove músico coa viúva Filomena Santamaría Domínguez coa que casará en decembro de 1889. Froito do matrimonio nacen Ángeles Marina (extramatrimonial, nada en xuño de 1889), Rosario (1890), Matilde (1892), María de los Ángeles (1894) e Milagros (1896); ademáis dos vástagos que aportou a oriunda do matrimonio anterior.

            Instálase na vila e comeza a desempeñar labores como organista na igrexa e como pianista no casino, amenizando as veladas que alí tiñan lugar. Pronto reúne ó seu redor unha serie de aficionados cos que chegará a levar a cabo a interpretación de "zarzuelitas" e xoguetes cómicos sendo, de seguro, o alma mater deses eventos. Así comeza a popularizarse a súa figura, gañando amizades e prestixio, ademáis de apoios que o levarán a mobilizar á poboación trivesa cara a creación de novas agrupacións musicais.

            O primeiro conxunto que atopamos constitúeo a Banda de Pobra de Trives. Pouco despois da chegada de Courtier á vila xa hai noticias na prensa sobre a existencia da Banda, en 1889. Trátasae dunha agrupación con aires de banda militar en canto á distribución do instrumental, cunha maioría aplastante de metais: en 1890 os 26 músicos cos que contaba estaban divididos en 6 madeiras (frautín, frautas e clarinetes), 3 percusionistas (caixa, bombo e pratos) e 17 metais (trompetas, fliscornos, bombardinos ou tubas). Desgrazadamente a vida desta colectividade languidécese no ano 1898.

            O seguinte proxecto constitúeo a formación e dirección do Orfeón Courtier no ano 1893, chegando a participar nel «unos 40 muchachos de la buena sociedad de Trives, entre ellos algunos escolares» (Gaceta de Galicia, 29-VIII-1893).

            As agrupacións musicais creadas por Courtier en Trives chegan ó seu cénit co nacemento do afamado conxunto Os Trintas. Será con motivo da asistencia dos gaiteiros de Ventoselas á localidade de Piñeiro de San Fiz, cando Ricardo baralle a posibilidade de crear unha agrupación musical do estilo, aínda que con elementos diferenciadores: outorgaralle un repertorio propio e persoal, que el mesmo se encargaría de confeccionar. Serán os irmáns Álvarez, integrantes da banda que o propio Ricardo fundara, os que configuren o novo conxunto e acaden unha gran fama e popularidade cunha gaita, un requinto, caixa e bombo. Os coñecementos en torno á linguaxe musical acadados polos Álvarez favorecerán que Ricardo compoña e arranxe obras de gran complexidade e virtuosismo instrumental. De feito, moitas obras perdurarán no repertorio tradicional ata os nosos días, sendo recoñecidas como obras clásicas dentro desta música.

            Ricardo Courtier implicarase profundamente na actividade musical de Trives, revitalizándoa a través do achegamento de novas obras, xa sexan coñecidas noutras cidades, xa sexan de propia autoría. Pero tamén revitalizándoa mediante a participación dos seus conciudadanos, feito que provocará un fondo sentimento de respecto e admiración. Entre estos apoios e amizades, comezará a despuntar a relación co Marquesado. Con respecto á Banda, no século XIX prolifera a creación de bandas civis, moi influenciado pola clase burguesa e baixo o amparo de institucións ou iniciativas persoais, como cremos que acontece neste caso, vinculada ó aristócrata trivés; no caso do Orfeón será a II Marquesa, Jacinta Alvarado Barroeta-Aldamar, a presidenta honorífica; e con respeto ós Trintas, o Marqués de novo volta a actuar como mecenas da agrupación, chegandolle a compoñer obras específicas e adicadas como Rosariño (adicada á Marquesa Jacinta Alvarado).

Etapa de madurez: Ourense.

            A etapa trivesa chega á súa fin en 1907, ano no que Ricardo e a súa familia establecen a súa residencia en Ourense, aínda que a escisión con Trives non foi drástica, mantendo lazos coa vila. En Ourense acada a praza de director da Banda Municipal, aínda que non será nomeado oficialmente ata o 18 de setembro de 1910.

            Na cidade das Burgas a inquedanza e a versatilidade de tarefas que desempeña simultáneamente evidénciase tamén coa participación no Club Orensano tódalas noites á fronte do piano; co profesor Outomuro realizará concertos no Café Moderno; e incluso existen referencias que o sitúan como pianista e director do sexteto que actuaba no café La Unión. Con respecto á actividade orfeonística, será nomeado xefe da sección musical do primeiro ateneo da cidade e actuará como asesor do orfeón. Asimesmo será requerido como xurado en diversos certames musicais.

            O 10 de decembro de 1922, ós 59 anos de idade, Ricardo Courtier falece a causa dunha bronquite crónica na Rúa Moratín, atopándose viúvo e ó cargo das súas fillas Matilde, Rosario, Marina e Milagros. Somente catro anos despois do seu óbito, ten lugar unha homenaxe ó mestre o día da conmemoración do seu aniversario, no que se reúnen as tres bandas de música existentes na cidade xunto co Orfeón Unión Orensana, para honrar a labor desenvolvida nesta a súa derradeira cidade de residencia.


Entrevista publicada no periódico ourensá O Sil, no. 198, Decembro 2012, p. 31.

<<Tres Xeracións>>


«A saga de músicos Courtier, estudada polos musicólogos Alberto e Beatriz Cancela».


Fundador, compositor e arranxista de Os Trintas de Trives, Ricardo Courtier foi un auténtico revulsivo na vida musical desta vila ourensá a finais do século XIX. «Alí funda a banda de música (1889), o Orfeón Courtier (1893), ademais de tocar o órgano na igrexa e o piano no Casino. Tamén relevante será a súa participación como colaborador na elaboración do Cancioneiro Musical de Galicia de Casto Sampedro, aportando algunhas pezas recollidas na zona.

Posteriormente, a partir de 1907, tamén en Ourense despregará unha ampla variedade de actividades musicais». Pero foi «a longa traxectoria e a relevancia que tiveron Os Trintas» as que propiciaron que a figura de Courtier «se mantivera patente na tradición». Son  palabras dos irmáns composteláns, Alberto e Beatriz Cancela Montes, ámbolos dous musicólogos e autores         do traballo «Da música académica ao nacionalismo musical. A saga de músicos Courtier en Galicia», co que no 2011 obtiñan a mención especial do premio de investigación histórica Domingo Fontán. Sobre este estudo falaron en Trives no decurso do  I Encontro sobre Violino Popular, «unha proposta realmente interesante» e «enriquecedora».



¿Como xurde o voso interese por Courtier?
A idea nace a partires dun traballo de investigación anterior centrado na figura de Santiago Tafall e do ambiente musical compostelán do século XIX. No proceso de realización do estudo emerxe o apelido Courtier como relevante en dito contexto, aínda que ofrecendo dificultades en canto á delimitación da labor de cada un dos seus membros. A relevancia que tiveron na súa época e o interese que esperta en nós a súa actividade, provocará que xurdan ansias de estudalos en profundidade e tratar de dar a coñecer as súas traxectorias.

O título do traballo fai referencia a unha saga musical non só a Ricardo Courtier, ¿por que? O noso estudo abrangue tres xeracións de músicos: dende Juan Courtier, que é o que chega a Compostela en 1818, pasando polos seus fillos, entre os que destacamos a Hilario, José e Juan Nepomuceno e, finalmente, ata a terceira xeración, onde Ricardo Courtier é o descendente máis señeiro. É prácticamente un século de músicos Courtier en Galicia, sobre os que podemos observar a evolución das funcións do músico decimonónico: dende as capelas catedralicias como principal centro musical, pasando pola invasión da música ao ambiente urbano (cafés, veladas, sociedades, etc.) e finalizando coa impronta que tivo a
irrupción do primeiro nacionalismo na música galega, na súa pretensión de recuperar a historia e o acervo pero tamén para crear novas obras de temática ou inspiración galega.

¿Como se desenvolveu o traballo? 
Iniciamos unha extensa labor de documentación bibliográfica que non se abandonou ata o final do proxecto. Pero se algo se apropiou do tempo empregado e, á súa vez, aportou a maior parte da información foi a labor heurística: tanto o rastrexo en diversos arquivos e fondos públicos e privados, ó igual que un exhaustivo baleirado de prensa que abrangue máis dun século en diversos puntos da xeografía española. Finalmente, despois de analizar e contrastar toda a información, procedemos á plasmación das pesquisas nun relatorio que vai acompañado dunha análise das obras conservadas para coñecer o estilo compositivo de cada un dos principais músicos Courtier, sen obviar o contexto no que estes feitos se imbrican. 

¿Cales son as principais conclusións deste estudo?
Comprobamos que non existen compartimentos estancos e que a música bebe e enriquécese coas novas aportacións e cos distintos ámbitos. Falamos dunha época na que a música se democratiza e se achega a todas as clases sociais interactuando obras do repertorio (chamémoslle) clásico, con música popular, zarzuelas, danzas, etc., onde figuras como os Courtier, cunha profunda formación musical, pero ao fin e ao cabo, músicos da súa época, son os encargados de establecer esa ponte de unión. Pero por riba de todo, constatamos que o século XIX en Galicia é unha época da que pouco se sabe todavía. Que posuímos un vasto legado que aínda está por dilucidar e do que temos dereito a coñecer e facer noso, porque realmente é a nosa historia. 

¿Está prevista a publicación destetraballo de investigación?
Ademais de estar prevista, é o noso máximo obxectivo. Estamos tratando de pechar o estudo introducindo novos achados que foron saíndo na última tempada e tamén  pretendemos incluír partituras que fomos atopando. Existe asemade a pretensión de poder dar a coñecer esta música, esperamos que para o ano que vén, con motivo de celebrarse os 150 anos do nacemento de Ricardo Courtier. 

¿Está recoñecido o seu legado ou debería potenciarse máis?
Xa só nestes tres anos e pico que levamos investigando, o premio Domingo Fontán ou agora o I Encontro de violino popular «O violino de Courtier» en Trives, son acontecementos moi relevantes que axudan a que a figura de Ricardo Courtier poida ser recoñecida e valorada. Pero, ademais de ser coñecida a súa figura e o ámbito onde se desenvolveu, o máis importante é que sexa interpretado para poder desfrutar da súa obra escoitando a música que compuxo.

  Foto: Santi Alvite.

lunes, 14 de enero de 2013

«El legado del violinista Juan Courtier»

Artículo publicado en Actas del XXVI Encuentro de Jóvenes Investigadores: Jóvenes Investigadores 2010. Colección Cuadernos de I.N.I.C.E.; Salamanca, I.N.I.C.E., 2010; pp. 17-21.

«EL LEGADO DEL VIOLINISTA JUAN COURTIER»

Alberto CANCELA MONTES
Beatriz CANCELA MONTES


            A comienzos del siglo XIX la Iglesia ostenta un influyente poder en la sociedad española hasta el momento de la irrupción de las Desamortizaciones, a través de las que esta institución pierde gran poder económico. Las capillas de música se verán afectadas por este hecho ya desde un primer momento: hay recortes salariales, reducción de las plantillas e impagos. Esto provocará que la Iglesia autorice, en la segunda mitad del s. XIX, a los músicos para que puedan compaginar su faceta en las capillas con otras labores musicales en la sociedad, como veremos en la segunda generación Courtier.

1ª Generación. La catedral como núcleo musical. 

            Juan Courtier nace en Barcelona en el año 1780 y fallece en Santiago de Compostela en 1860, previo paso por Sevilla donde ocupará el puesto de primer violín en la capilla de música catedralicia. En el año 1818 oposita al mismo puesto pero en Compostela, obteniendo la plaza y ocupándola hasta prácticamente la fecha de su defunción. A Sevilla se traslada también su hermano José, que afronta importantes cargos musicales en la capital hispalense, junto con sus hijos, creando otro «foco musical Courtier».

2ª Generación. Música en sociedad.

            En la sociedad decimonónica de clase alta era habitual que los jóvenes estudiasen violín y las señoritas piano, y más en este caso concreto, en el que Juan inició desde temprana edad a sus descendientes en el arte musical.

            Indalecio fallece antes de cumplir un año y Filomena, por lo que hemos podido atestiguar a través de las fuentes, sufrió una grave enfermedad y también expiró a temprana edad.

            Carmen y Celestina lo más seguro es que tuviesen conocimientos musicales pero no se han hallado más noticias al respecto. Celestina contrae matrimonio y se trasladan a Arzúa, seguramente al igual que Carmen, que a finales de siglo reside en la localidad de Lalín, ambas cercanas a Santiago.

            La ejemplificación del músico decimonónico viene de la mano de José, Hilario y Juan Nepomuceno. Éste último entra en 1846 como Niño de Coro en la capilla de música de la catedral compostelana. A los 16 años solicita una plaza de acólito y en 1853 pide ingreso de nuevo en la capilla de música alegando poder desempeñar los cargos de violín, contrabajo o tenor, el que finalmente desempeña. En 1855 se despide ante el Cabildo. Está unos años en el extranjero ejerciendo un importante cargo y retorna por motivos familiares[1].

            Juan e Hilario entran en la capilla de música de la catedral jacobea como violinistas, mientras su padre ocupa el cargo de violín primero. Hilario, pese a que se ausenta dos veces de la capilla de música[2] permanece allí hasta su muerte, acaecida en 1883. De todas formas en Santiago abarcó diversas facetas: intérprete de música de cámara, director (de la orquesta del Teatro Principal, de la incipiente Tuna, de la "Charanga de Aficionados" -que él mismo crea- y también del Orfeón Compostelano). También fue docente y desempeñó labores de gestión musical al frente de una compañía de teatro.

            José, tras sus inicios en la catedral de Santiago, se traslada a A Coruña, donde también despliega diversas facetas musicales: docente, intérprete, director de la orquesta del Teatro y de la Banda de Música de A Coruña. El cambio tiene lugar en 1883, tras el fallecimiento de Hilario, cuando retorna a Santiago de Compostela y continúa el legado de su hermano: ocupa el puesto de violín primero en la catedral, continúa interpretando con sus agrupaciones camerísticas amenizando veladas y cafés-concierto, participa en el Teatro Principal, ejerce la docencia en la Escuela de Música de la Real Sociedad Económica de Amigos del País de Santiago y llega a participar como tribunal en concursos y exámenes.

3ª Generación. Exaltación de lo autóctono.

            Varios descendientes destacan: Nemesia y Concepción, importantes profesoras de piano en Santiago y A Coruña respectivamente, o Hilario José, director de la Banda de Betanzos, aunque será el pianista Ricardo Courtier el que sobresalga en esta generación. Se forma entre Cádiz, Barcelona y finalmente en la Escuela Nacional de Música y Declamación de Madrid. Reconocido intérprete, profesor, director de la Banda de Música de Trives y de la Municipal de Orense, además estuvo muy vinculado al orfeonismo característico de finales del XIX y principios del XX.

Acercamiento a sus obras.

            En primer lugar decir que no hay  constancia de composición alguna de Juan Courtier. Principalmente fue músico instrumentista y más en concreto  intérprete de música religiosa.

            En cuanto a la obra de Hilario Courtier tenemos constancia de Panis Angelicus – Villancico al Santísimo, para pequeña orquesta formada por dos Violines[3], flauta, dos clarinetes, dos trompas, dos fagotes y las voces: tiple, alto, tenor y bajo. Esta obra guarda relación con el trabajo que desempeñaba como primer violinista  de la capilla de música de la catedral de Santiago, ya que por el elenco que especifica, pudo ser escrita para interpretarse por su orquesta.

            Entre las obras que se conservan de José Courtier destacamos: la polca Marina; las danzas Nemesia, Matilde y Un suspiro[4]; y la Sinfonía en Do. Resulta curioso, tal y como podemos observar, que utiliza el nombre de sus hijas para poner nombre a sus composiciones. De todos modos se trata de obras para piano en las que se ve la gran relación con el salón decimonónico y todas sus características: son danzas alegres y sencillas que pretendían favorecer el ambiente distendido en pro del divertimento de los asistentes.

            Por otra parte, en Ricardo Courtier destacamos inevitablemente Flor de Cardo, zarzuela en un acto y cuatro cuadros estrenada con éxito el 25 de Mayo de 1904 en el Teatro Eslava de Madrid. La prensa del momento se refiere a ella como una «zarzuela de costumbres gallegas, basada en cantos populares gallegos». De éste último destacar también los pasodobles El Club, Os Noitébregos, Evita o Garrotín de Viluma, entre otros; las muiñeiras Rosariño[5], Villoria[6], Conchiña y Angelines; al igual que otras obras menores como valses, rumbas, etc...

            Toda su obra rezuma y está impreganada de rasgos e influencias de la música tradicional gallega, en un momento en que los nacionalismos periféricos estaban desarrollando y potenciando unas características propias. Fue una persona que contribuyó a su comunidad, creando obras para agrupaciones locales de la zona donde vivió: Orense. Se observa un cambio en la música de salón de Ricardo con respecto a José, ya que estas obras están inspiradas en la música y el folklore gallegos.

            A modo de conclusión incidir en los cambios sustanciales que se producen en el ámbito de la música durante el siglo XIX y comienzos del XX a través del parangón entre tres generaciones de una misma familia: los Courtier. Desde Juan como violinista vinculado a un estamento religioso al cual merecía exclusividad; pasando por la irrupción de José e Hilario en todos los contextos musicales de una ciudad y finalmente, terminando con la intención de elaborar una identidad regional a través del caso de Ricardo.   



[1]A partir de 1855, cuando se desvincula de la catedral, se desconocen datos biográficos.
[2]Permanece un año – entre 1852 y 1853 – en Madrid, perfeccionando otro instrumento, que posiblemente sea el órgano, del que solicita plaza a su regreso; y en 1855, año en que se traslada a A Coruña.
[3] Uno de ellos, el principal, posiblemente fuese él mismo el que lo interpretase.
[4] Indica «Carnaval de 1866 de La Coruña»
[5] «Dedicada a la Marquesa de Trives».
[6] «Dedicada a la simpática y distinguida Srta. Elena de Quiroga».